‘Compleet genegeerd werd ik. Er werd niet geïnformeerd naar mijn vakantie of weekend, er kon nog geen goedemorgen af. En waar Anton en ik voorheen samen aan klantendossiers werkten, moest ik nu voor hem documenten inscannen, koffie schenken en het sanitair schoonmaken.’ Voor Angela Visser* (39), een universitair opgeleid notarieel medewerker, veranderde er veel, zo niet alles toen zij terugkeerde na een burn-out.

Op het notariskantoor waar ze zeven jaar met plezier had gewerkt, bestaande uit veertien vrouwelijke medewerkers en één mannelijke leidinggevende, Anton, bleek haar werkplek te zijn vergeven aan een nieuwe collega. Of zij receptiewerk wilde doen, de vaste receptioniste was ernstig ziek en de vacature voor een vervanger stond uit.

‘Aangezien ik mijn eigen klantendossiers weer moest opbouwen, vond ik het geen punt tijdelijk bij te schieten. Dus toen ik de nieuwe receptioniste had ingewerkt, zei ik tegen Anton, mijn leidinggevende dat ik mijn eigen baan terug wilde. Met alle respect, maar voor documenten kopiëren had ik geen opleiding rechten afgerond. Anton reageerde afwijzend. Hij vond dat ik mijn werk bij de receptie perfect deed en wilde mij daar houden.

Volgens hem had ik het notariswerk nooit naar behoren gedaan. Hierna begonnen de vervelende spelletjes, treiterijen en pesterijen, die zo lang aanhielden, dat ik ten einde raad een advocaat in de arm nam. Na een jaar van juridisch getouwtrek was het resultaat het ontbinden van mijn arbeidsovereenkomst met wederzijds goedvinden. Totaal niet wat ik wilde, maar op deze manier had ik tenminste nog recht op een WW-uitkering.’

Van de trap duwen

Het verhaal van Angela Visser staat niet op zichzelf. Uit de arbeidsmonitor van TNO uit 2016 blijkt dat jaarlijks een half miljoen werknemers het slachtoffer zijn van pesterijen. Laura Willemse (44) is voorzitter van Stichting Pesten op de Werkvloer. Als econoom vindt ze vooral het kostenplaatje voor het bedrijfsleven hoog. ‘Dit kost bedrijven twee miljard euro per jaar aan ziekteverzuim, inhuur van externe krachten, mediators en stress bij de andere collega’s.’

Het archetypische beeld van de pispaal, de man of vrouw die niet goed in de groep ligt en wordt gepest door assertieve collega’s is achterhaald, zegt Willemse. ‘Pesten op het werk komt voor in alle lagen van de beroepsbevolking, bij jong en oud, man en vrouw, laag- én hoogopgeleid. Ongeacht geaardheid, geloofsovertuiging of afkomst. Daarin zijn geen uitschieters te zien.

Het enige afwijkende cijfer dat wij hebben kunnen vinden, is dat van de dader. In de helft van de gevallen is dat de leidinggevende; de werkgever, de manager, de bedrijfsleider. Iemand met een goede opleiding of in elk geval een hoge functie, van wie je zou verwachten dat hij of zij beter zou moeten weten.’

Pesten associëren we met kinderachtig. Met kleuters die elkaar slaan en bijten, niet met volwassenen die elkaar met pennen prikken, hete koffie over iemand gooien, elkaars­ auto’s bekrassen of iemand van de trap duwen. Maar, zo weet Willemse inmiddels, dit komt echt voor. ‘Twee procent van al het pestgedrag is fysiek geweld. Vaak staan slachtoffers bloot aan meerdere vormen van pestgedrag tegelijk.’

Pesten als strategie

Pesten op het werk, ook wel mobbing genoemd, wordt vaak gezien als probleem van het slachtoffer. Maar het probleem is veel groter, er is sprake van een verziekt groepsproces in het bedrijf, stelt Willemse. ‘Dat komt doordat de meer machtigen in het bedrijf baat hebben bij een status quo. Toegeven dat zij tekortschieten leidt immers tot gezichtsverlies.

Mobbing is een leiderschapsprobleem. De leidinggevende schiet tekort, waardoor spanningen op de werkvloer ontstaan, die weer leiden tot machtsmisbruik en pestgedrag.’ Sommige leidinggevenden hebben pesten zelfs als strategie. De inzet is een arbeidsconflict en de makkelijkste weg naar ontslag loopt via pestgedrag. ‘Hierdoor ontstaat er een onwerkbare situatie, de werknemer gaat ziek uit dienst en het probleem is opgelost.

De leidinggevende dader wordt niet aangepakt, maar blijft gewoon zitten en de situatie verandert niet. De andere werknemers houden hun mond omdat ze weten en voelen dat zij aan het kortste eind trekken als zij als klokkenluiders fungeren.’

 

Reacties op zwangerschap

Pesten loont dus vaak. Als slachtoffer trek je vaak aan het kortste eind. Zo ook Vivian Acquah (38). Een aantal jaar geleden werkte ze als IT-consultant bij een klein bedrijf­ met dertig werknemers en vijf managers. Alle vijf mannen. ‘De sfeer was er altijd goed geweest, toch vond ik het eng te vertellen dat ik zwanger was. Eerder werd een contract van een zwangere collega niet verlengd. Omdat ik vanwege misselijkheidsklachten een aantal keer naar het ziekenhuis moest, deelde ik het nieuws al vroeg met mijn managers. De reacties die ik kreeg, waren bot.

‘Was het wel gepland, vroeg een van hen zelfs. Bizar. Moest ik nou gaan vertellen wanneer ik seks gehad had? Met de groei van mijn buik veranderde hun toon en houding. De managers negeerden me of ik kreeg sneren naar mijn hoofd: ga je nu alweer eerder weg? Terwijl ze wisten dat ik een afspraak bij de verloskundige had.’

‘Maar in mijn beleving werden er pas echt gemene spelletjes gespeeld toen ik na de bevalling kampte met een depressie. Afspraken werden buiten mij om gemaakt of veranderd, waardoor ik van niets wist. Ik voelde me steeds ongelukkiger. Mijn borstvoeding stopte vanwege alle stress. Uiteindelijk stelde ik voor om op te stappen, maar dat ging ook moeilijk.’

‘Ik kon zogenaamd niet van mijn leaseauto af. Met een slechte verstandhouding en een boete vanwege mijn leasecontract, ben ik uit dienst gegaan. Ik voelde me verdrietig vanwege mijn leuke job, maar tegelijkertijd opgelucht. Mijn stresslevel daalde meteen. Ik werk nu als adviseur om pesterijen te voorkomen op de werkvloer. Maar toch, het pestgedrag heeft een diepe wond achtergelaten.’

Gevoel van eigenwaarde

Van alle mensen die gepest zijn op het werk, hebben er 80.000 structureel psychisch last van. Ze zitten ziek thuis, kampen met angststoornissen, hyperventilatie of ernstige stress. Pesten tast het gevoel van eigenwaarde en het vertrouwen in andere mensen aan. Soms gaat die onzekerheid niet meer weg. Voor notarieel medewerker Angela Visser geldt dat ook. ‘Ik voel me gebruikt. Altijd hard gewerkt en dan zo eruit. Gedurende de periode van onderhandelingen ben ik antidepressiva gaan slikken en heb ik psychologische hulp gehad. Ik voel me nu, een jaar later, een stuk beter, maar nog steeds vind ik het moeilijk mensen te vertrouwen.’

‘Het ergste gevoel bij pesten is dat je er als persoon niet mag zijn en wordt genegeerd om wie je bent’, erkent de Amsterdamse huisarts Rutger Verhoeff. Hij was in zijn jeugd slachtoffer van pesten en schreef recentelijk het boek Laat je niet verpesten. Hierin staat zijn eigen verhaal, naast interviews met bekende, gepeste Nederlanders en wordt de volgens hem juiste behandeling beschreven om erbovenop te komen na een pestverleden.

Verhoeff pleit in zijn boek voor bijvoorbeeld de oprichting van een pestkliniek. ‘De gevolgen van pestgedrag zijn talrijk: van eenzaamheid, verslaving en burn-out tot zelfmoord. Hoe heftig pesten is wordt vaak onderschat. Het staat qua impact gelijk aan incest en het traumasyndroom van oorlogsslachtoffers. Dat geeft wel een indicatie van de ernst van het probleem.’

Zelf hield Verhoeff sociale angsten over aan het pestgedrag. ‘Ik was chronisch onzeker, kende voortdurend faalangst en zat vol wantrouwen tegenover de wereld om mij heen. Als de barman me in de kroeg over het hoofd zag, dacht ik dat hij mij niet moest. Ik was bang om voor een groep te staan en ik zag op tegen het lopen van coschappen. Het lukte me niet goed vriendschappen op te bouwen, relaties met vrouwen verpestte ik door mijn achterdocht en ik voelde me altijd eenzaam, ook in drukke ruimtes. Lang dacht ik dat dit gedrag­ met mijn karakter te maken had. Maar het is allemaal terug te voeren op de periode waarin ik werd gepest.’

Van het voetstuk af

Verhoeff pakte alle mogelijke therapieën en psychologische hulp aan. Zelfs presentatie- en toneelcursussen. ‘Het belangrijkst is uit de slachtofferrol te stappen. Daardoor kun je erkenning krijgen voor wat je is overkomen. Ik vind dat je slachtoffers van pesten een revalidatietraject moet aanbieden. En alle therapieën samenbundelen, zoals antitraumatherapie, EMDR, psychische hulp en assertiviteitstrainingen. Zo ontwikkelde ik mijn eigen methode om er weer bovenop te komen.’

Hij vindt dat pesten bij volwassenen uit de taboesfeer gehaald moet worden. Vandaar het boek en zijn optredens. ‘Hoewel praten over de eigen ervaringen not done is voor artsen, denk ik dat het me een betere huisarts maakt dat ik het wel doe. Het maakt me meer mens voor de patiënten. Zelfs al betekent dit dat ik voor sommige patiënten misschien van mijn voetstuk val.’

Als een inktvlek

Sinds 1994 vallen pestgedrag en seksuele intimidatie onder de Arbowet. Hierin staat dat de werkgever een beleid dient te voeren om werknemers te beschermen tegen seksuele intimidatie en agressie en geweld. Pestgedrag wordt in de Arbowet opgevat als een vorm van agressie en geweld. Laura Willemse: ‘Bij ziekmeldingen wordt nauwelijks gekeken naar de sfeer op de werkvloer en de groepsdynamiek. Een werkgever moet zorgen voor een veilige groepsdynamiek. Hij bepaalt de norm. Net zoals in een klas de leraar de norm stelt.’

Om als leidinggevende echt een verandering teweeg te brengen die doorwerkt in de organisatie, is adequate kennis van het ontstaan van pesten en van de redenen waarom mensen pesten essentieel. Dit gebeurt nu al op scholen met succesvolle antipestprogramma’s.

‘We hopen dat die programma’s als een inktvlek werken waardoor mensen op termijn pestgedrag helemaal afleren. Immers: jong afgeleerd is oud gedaan. Maar daar kunnen we niet op gaan zitten wachten. Want met een half miljoen werknemers die jaarlijks slachtoffer zijn van pestgedrag, kun je als hoger management niet meer wegkomen met “not in my backyard”. Pesten gebeurt helaas in elke grote organisatie.’

Lees meer in FD Persoonlijk, het weekendmagazine van Het Financieele Dagblad over mensen, lifestyle, kunst, cultuur, mode en reizen.